Centralnie usytuowany na mogileńskim rynku pomnik upamiętniający walkę i martyrologię ludności polskiej w czasie II wojny światowej, poświęcony pomordowanym i poległym w II wojnie światowej mieszkańcom Ziemi Mogileńskiej wzniesiono w 1964 r. W fundamentach pomnika  złożono ziemię z 32. miejsc martyrologii w powiecie mogileńskim. Tuż obok pomnika znajduje się obelisk poświęcony św. Janowi Pawłowi II, ufundowany i wzniesiony przez mogilnian w I rocznicę śmierci papieża Polaka w kwietniu 2006 r. 

Obecny kształt rynku to czas przełomu XIX i XX wieku ale przeszłość tego miejsca jest  bardzo ważna historycznie.

Należy w tym momencie cofnąć się w czasie, aż do roku  1777 r. kiedy to dokładnie w tym miejscu stała siedziba władz miejskich Mogilna – ratusz. Tego roku, w nocy z 14/15 kwietnia miasto wraz z drewnianym ratuszem spłonęło. Sam budynek ratusza w tym miejscu już nie został odbudowany. Miasto było wielokrotnie pustoszone przez pożary, z których ostatni strawił zabudowę w 1808 r. W  miejsce spalonego ratusza władze pruskie zaplanowały budowę kościoła ewangelickiego. Pierwotnie był to budynek szachulcowy (poświęcony 11 października 1796r.), o słabej konstrukcji, która ostatecznie uległa zawaleniu w 1840 r.. Decyzją króla pruskiego Friedricha Wilhelm IV postanowiono wybudować  w tym samym miejscu nowy, murowany kościół, w stylu neogotyckim z czworoboczną wieżą. Poświęcono go dnia 19 listopada 1859 r”. Kościół ten w latach 1905 – 1907 został rozbudowany. W tych samych latach powstała tzw. „pastorówka” – obecnie siedziba Prokuratury Rejonowej.

Na przełomie lat 50. i 60. ubiegłego wieku dokonano w kraju rozbiórek wielu kościołów  poewangelickich m.in. w Strzelnie, Trzemesznie i Gębicach, a  w 1960 r.  został rozebrany i ten w Mogilnie, a na jego miejscu w 1964 r. stanął pomnik (proj. Józef Makowski) upamiętniający walkę i martyrologię ludności polskiej w czasie II wojny światowej, poświęcony pomordowanym i poległym w II wojnie światowej mieszkańcom Ziemi Mogileńskiej. 

Warto w tym miejscu wspomnieć, że opodal byłego kościoła ewangelickiego, w kierunku południowym stał pomnik wzniesiony w 1903 r. dla uczczenia zwycięstwa Prus nad Francją pod Sedanem w 1870 r.(  kapitulacja 83 tys. armii francuskiej i wzięcie do niewoli Napoleona III ). Pomnik był odlany z brązu i przedstawiał niemieckiego żołnierza tzw. landszturmisty. Napis w języku niemieckim na pomniku głosił: „Bohaterskim żołnierzom wdzięczny powiat Mogilno”. Mogilnianie (ludność polska) pomnikowego żołnierza potocznie obdarzyła mianem: „Kaczmarek” (jedno z najbardziej popularnych nazwisk Wielkopolski). Pomnik zlokalizowano pomiędzy polską szkołą katolicką a budynkiem zgromadzenia sióstr zakonnych (budynki te istnieją do dzisiaj). Wzniesienie pomnika dopiero po 33 latach od bitwy pod Sedanem miało jeden zasadniczy cel. Władze pruskie chciały w ten sposób podnieść antypolskie nastroje wśród ludności niemieckiej Mogilna. Pod pomnikiem organizowano różne uroczystości państwowe, jak na przykład coroczne obchody dnia urodzin cesarza (Geburstag ) oraz kolejne rocznice zwycięstw wojsk pruskich m.in. pod Sedanem w wojnie francusko-pruskiej ( tzw. Sedanfest ). Żywot tego pomnika nie był zbyt długi. Wykonany z granitu, piaskowca i spiżu przetrwał w całej swej okazałości niespełna 16 lat, bo do 2 stycznia 1919 r. Wówczas to powstańcy wielkopolscy zwalili „brązowego germańca” i odtransportowali go do pobliskich ogrodów magistrackich. Pozostał cokół wraz z blisko 5-cio metrowym pylonem, na którym wtórnie umieszczone było płaskorzeźbione brązowe popiersie cesarza Wilhelma I, również wówczas zniszczono. Całkowitej rozbiórki pomnika dokonano dopiero w 1926 r.

Niektóre z budynków przyległych do mogileńskiego rynku zasługują na uwagę. Między innymi jest to ceglany, nieotynkowany pruski budynek z końca XIX w. należący dziś do Poczty Polskiej. Z zachowanych dokumentów wynika, że w 1864 r. wysłano z miasta 47 515 listów, w tym 351 za granicę i aż 2 392 paczki. Wydaje się, że była to stosunkowo duża ilość przesyłek, zważywszy na to, że miasto zamieszkiwało wtedy ok. 1500 mieszkańców i nie posiadało jeszcze połączenia kolejowego.   W tymże roku urząd pocztowy miał w dyspozycji 1 telefon. Pod koniec XIX w. w 1899 r. urząd pocztowy był zaszeregowany do placówki II klasy. Wtedy też uruchomiono publiczną sieć telefoniczną przy pomocy której można było się połączyć bez problemu z Barcinem, Bydgoszczą, Piłą, Poznaniem ale i Gdańskiem, Królewcem czy Berlinem. Położony przy rynku, obecny budynek poczty powstał w 1894 r. (w typowym stylu pruskim). Gruntownej modernizacji  wnętrz dokonano w 1997 r.

Tuż obok poczty znajduje się budynek byłej Szkoły Polskiej, potem Szkoły Podstawowej nr 1. Placówka ta istniała już w 1781 r. jako katolicka szkoła parafialna prowadzona przez o.o. benedyktynów w zabudowaniach klasztornych. Kronikarz zapisał wtedy: „Czy jednak do szkoły tej nie regularnie uczęszczano, czy też nie czyniono w niej znacznych postępów, dość, że jeszcze w roku 1796 trzydziestu obywateli Mogilna między 44, uprawnionych do warzenia piwa, mając stwierdzić pewien protokół, nie umiało podpisać swego nazwiska”. W 1815 roku szkoła została przejęta przez władze pruskie – funkcjonowała jako katolicka szkoła ludowa. W tym samym czasie powstała też ewangelicka szkoła ludowa – obie działały w zabudowaniach poklasztornych. W związku z wzrostem liczby dzieci, podjęto decyzję o budowie szkoły z prawdziwego zdarzenia i tak w 1862 r. przy mogileńskim rynku rozpoczęła funkcjonować nowa szkoła polska, która działała aż do 30 sierpnia 1987 r. W międzyczasie, zwłaszcza na przełomie XIX i XX w. szkoła była przebudowywana i powiększana. W 1906 r. dzieci ze szkoły polskiej podjęły strajk przeciw ostatecznej germanizacji w szkolnictwie (a więc nauki religii w języku niemieckim). Obecnie w budynku tym (Rynek 17) znajduje się hotel-dom noclegowy „Marcin”. Warto w tym miejscu jako ciekawostkę dodać, że w 1880 roku szkoła była już 8 klasowa, uczęszczało do niej aż 526 uczniów, a nauczało tylko 6 nauczycieli (4 klasowa szkoła ewangelicka w tym czasie zatrudniała 4 nauczycieli, którzy nauczali 185 dzieci, wyłącznie Niemców i Żydów). W 1871 r. w Mogilnie było 495 analfabetów.

Patrząc w kierunku północno-wschodnim otwiera się pierzeja ulicy Sądowej, przy której stoi niewielki budynek Sądu Rejonowego w Mogilnie. Pierwszy „sąd lokalny” powstał w Mogilnie w 1819 r. (potem, w 1820 r. przeniesiony do Trzemeszna). W 1879 r. 1 października uruchomiono Amtsgericht – formę Sądu Grodzkiego, który mieścił się w obecnym budynek Sądu Rejonowego. Pod koniec XIX w. obiekt poddany został przebudowie. W chwili powstania pracowało w nim 2 sędziów, 1 adwokat i 1 notariusz. W 1919 r. ponownie powstaje Sąd Powiatowy, a w 1928 r. ponownie Sąd Grodzki (podległy pod Sąd Okręgowy w Gnieźnie). Od 1951 r. w budynku został ulokowany Sąd Powiatowy, który jeszcze kilkakrotnie przeszedł reorganizację (m.in. Sąd Rejonowy w Mogilnie, od 1 stycznia 2013 r. Zamiejscowe Wydziały Sądu Rejonowego w Inowrocławiu z siedzibą w Mogilnie), by z dniem 1 lipca 2015 r. rozpocząć ponownie działalność jako Sąd Rejonowy w Mogilnie).

Idąc dalej ul. Sądową w kierunku centrum miasta, po lewej stronie, prawie vis a vis sądu, można zauważyć okolicznościową granitową tablicę informująca o tym, że w tym miejscu stała mogileńska synagoga.  18 września 1939 r. hitlerowcy okupanci spędzili do środka synagogi mogileńskich Żydów. Następnie wrzucili przez okna granaty, mordując w ten bestialski sposób 16 obywateli Mogilna narodowości żydowskiej, w tym 6 dzieci w wieku 3 – 8 lat i paląc budynek synagogi. W dniu 6 lipca 2006 r. z inicjatywy Adama Brzuszkiewicza z Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w miejscu tym wmurowano okolicznościową tablicę.

Pierwsza, drewniana synagoga (dom modlitw) powstała w 1801 r. a przebudowana została równo 100 lat później w 1902 r. Żydowska Gmina  Wyznaniowa istniała od 25 sierpnia 1835 r. Warto wspomnieć, że w 1816 r. Mogilno zamieszkiwało 33 Żydów, a w 1910 r. 148. Gmina żydowska miała swoje stowarzyszenia np.: Izraelskie Stowarzyszenie dla pielęgnowania chorych (1872 r.) miało 15 członków,  Izraelskie Stowarzyszenie Pogrzebowe (1877 r.) 13 członków, Izraelskie Stowarzyszenie Pań (1894 r.) liczyło 25 członkiń.

Około 50 metrów dalej, po prawej stronie ulicy Sądowej mieści się Szkoła Podstawowa nr 2 w Mogilnie. Przed II wojną światową funkcjonowała tutaj szkoła ewangelicka, która początkowo mieściła się w zabudowaniach klasztornych (od ok.1800 r.). W połowie XIX w. została przeniesiona do nowej siedziby przy ul. Sądowej. W międzyczasie była kilkakrotnie rozbudowywana i poddawana modernizacji. Od 1933 r. budynek zajęła polska Szkoła Podstawowa (Powszechna) nr 2, a szkołę ewangelicką przeniesiono do Ewangelickiego Domu Parafialnego, który został specjalnie na ten cel przebudowany (obecna ul. Benedyktyńska 5, budynek Prokuratury Rejonowej). W latach 1925 – 1939 do szkoły ewangelickiej uczęszczało 100 uczniów.

Warto w tym miejscu powrócić na mogileński Rynek, gdzie od strony zachodniej, obok okazałego budynku Komendy Powiatowej Policji, z prawej strony widoczna jest skromna piętrowa kamienica z 1877 r. (w podwórzu kamienicy funkcjonował do niedawna młyn gospodarczy z ok. 1880 r.) W  domu tym, w rodzinie niemieckich Żydów, urodził się 9 września 1890 r. Kurt Lewin (1890 – 1947), wybitny psycholog społeczny światowej sławy. Jego ojciec prowadził gospodarstwo rolne i … mały sklep pasmanteryjny. Kurt całe dzieciństwo spędził w Mogilnie, gdzie uczęszczał do miejscowego chederu, żydowskiej podstawowej  szkoły religijnej. Później pobierał naukę w poznańskim gimnazjum i w berlińskim Liceum im. Cesarzowej Wiktorii Augusty, kończąc je w 1909 r. uzyskaniem dyplomu maturalnego. W sierpniu 1933 r. Lewin emigruje na stałe do Stanów Zjednoczonych. Był m.in. twórcą słynnj teorię pola oraz model zarządzania zmianą. Jego opracowania to: „Postanowienie, wola i potrzeba”, „Zasada i doświadczenie w psychologii”, „Dynamiczna teoria osobowości”, „Zasady psychologii topologicznej”, „Teoria pola w naukach społecznych”. Kurt Lewin zmarł nagle 14 lutego 1947 r. w Newtonville w stanie Massachusetts, przeżywszy zaledwie 57 lat.

Na frontonie kamieniczki okolicznościowa tablica odsłonięta we wrześniu 2004 r. a poświęcona K. Lewinowi (wykonana przez poznańskiego artystę rzeźbiarza Krzysztofa Jakubika).

Będąc na mogileńskim Rynku, warto też choćby na chwilę udać się do pobliskiej, nowoczesnej, piętrowej biblioteki miejskiej, która powstała  z przebudowy hali sportowej, w miejscu byłego obiektu towarzystwa gimnastycznego „Sokół” (istniało przed II wojną światową, a powstało 1895 r.).

Opracował Przemysław Majcherkiewicz